تقریبا" تمام سنجاب ماهی ها دارای شکل مشابهی می باشند.باله ی پشتی آن ها دندانه دندانه،دم آن ها چنگالی،چشمان آن ها بزرگ و دومین شعاع باله ی مخرجی آن ها قوی و خار مانند است.در برخی از جنس ها نیز زائده ی تیز و قوی خار مانندی روی سرپوش برانشی قرار دارد.رنگ اصلی این ماهی ها قرمز با حاشیه ی زرد،سفید یا سیاه می باشد.

رنگ قرمز و چشم بزرگ آن ها نشانگر تغذیه ی شبانه ی آن ها می باشد.این ماهی ها روزها در سوراخ های خود پنهان شده و عصر ها برای تغذیه بیرون می آیند.از نظر روش تغذیه ای،سنجاب ماهی ها جزء گوشتخواران بوده و طبیعتا" ماهی های کوچک تر داخل آکواریوم را می خورد.

در قسمت گلویی دارای دندان هایی هستند که به وسیله ی آن ها می توانند تولید نوعی صدا بنمایند.اگر چه انواع بالغ آن ها برای نگهداری در آکواریوم های خانگی مناسب نیستند،با وجود این از ماهی های کوچک تر می توان برای این منظور استفاده نمود.

از ماهی ها نزدیکی زیادی با عقرب ماهی ها دارند ولی فاقد زائده های خار مانند آن ها می باشند. شعاع های قسمت پایینی باله های سینه ای ساده و ضخیم می باشند.

این ماهی ها عموما" کف زی هستند و اکثرا" می توان آن ها را در حالت نشسته روی نوک شاخه های مرجانی مشاهده نمود. بلافاصله پس از نزدیک شدن دشمن، این ماهی به سرعت به داخل شاخه های مرجان ها گریخته و خود را از تعرض آن محفوظ می دارد. برای صید آن ها غواص ها معمولا" تکه های بزرگ مرجان را کنده و آن را روی تور دستی خود تکان می دهند و باز ماهی ها از درون مرجان به داخل تور می روند.

غذای آن ها را معمولا" بی مهرگان کوچک و ماهی ها تشکیل می دهند. از این خانواده هیچ نمونه در خلیج فارس و دریای عمان وجود ندارد.

از گونه های مختلف بازماهی می توان به باز ماهی خالدار و بازماهی پوزه دراز اشاره نمود.

یماریهایی که بطور طبیعی بین حیوانات و انسان منتقل می شوند از جمله تب مالت – سیاه زخم و تب خونریزی دهنده کریمه کنگو – مشمه – طاعون – تب راجعه – آنفولانزای پرندگان – سارس – سالک – کالاآزار- بیماریهای انگلی و بیماریهای قابل انتقال بین انسان و حیوان نامیده می شود. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی از میان 1709 عامل بیماری زا 832 عامل از حیوانات به انسان منتقل می شوند. از میان 156 بیماری نو پدید شناخته شده در انسان 114 مورد آن از حیوانات به انسان منتقل می شود.

یکی از مشکلات اصلی و عمده بهداشتی کشور که سالهاست بصورت یک معضل منابع انسانی و مالی کشور را بخود اختصاص داده و هر چند گاه بصورت بحران جدی در استانهای مختلف و در قالب بیماریهای نوپدید و باز پدید خود را عیان می سازد بیماریهای قابل انتقال بین انسان و حیوان می باشد. از شیوع مجدد بیماریهایی نظیر لیشمانیوز جلدی ( سالک ) و توسعه کانونهای آن در کشور گرفته تا بحرانهای ناشی از بیماری تب و خونریزی دهنده کریمه – کنگو و خطر ورود تب دره ریفت و نیز آنفولانزای پرندگان و استقرار دیرپای بیماریهایی نظیر کیست هیداتیک – تب مالت و هاری که بدلیل پیچیدگی عوامل متعدد ایجاد کننده آنها بعنوان یک تهدید اساسی برای انسان مطرح شده و کنترل آنها به دخالت تمامی بخشهای مختلف توسعه نیاز خواهد داشت.

بنابراین لزوم هوشیاری وآگاهی جامعه از خطرات ناشی از این بیماریها و راههای انتقال آنها و همچنین تبیین اهمیت تاثیر همکاریهای بخشهای مختلف توسعه در کنترل این بیماریها صد چندان نمود می یابد.

مقدمه و اهميت موضوع:
هاري يک بيماري حاد و کشنده ويروسي سيستم مرکزي است که مخصوص گوشتخواران اهلي و وحشي بوده انسان و ساير حيوانات خونگرم پستاندار بطور تصادفي و غالباً از طريق گزش به آن مبتلا مي شوند.

اهميت بيماري به دلايل زير مي باشد:
1- ميزان کشندگي بالا(صددرصد) بطوري که پس از ظهور علائم باليني چه در انسان و چه در حيوان متاسفانه درمان پذير نبوده و بيمار محکوم به مرگ خواهد بود.
2- افزايش روند حيوان گزيدگي انساني که بناچار سالانه مبالغ زيادي صرف خريد سرم و واکسن ضد هاري جهت درمان و پيشگيري مجروحين ميگردد که در مورد واکسن کلاً و در مورد سرم بخش اعظم آن از کشورهاي خارج خريداري ميگردد.
3- تلفات و خسارت اقتصادي که بيماري در دام ها ايجاد مي کند.


وضعيت و پراکندگي بيماري در جهان:
با وجودي که بيش از يک قرن از کشف واکسن هاري توسط پاستور ميگذرد به علت تنوع ميزبانهاي حساس به بيماري در حيوانات اهلي و وحشي نظير گوشتخواران، علفخواران، جوندگان، خفاشها هنوز بيماري در بيشتر کشورهاي جهان از نواحي قطبي تا مناطق استوايي به صورت آندميک وجود دارد و عليرغم پيشرفت­هاي حاصل در تکنولوژي و علوم پزشکي و پيراپزشکي و مطالعات گسترده دهه اخير با کمال تاسف هنوز درماني براي مبتلايان به هاري پس از ظهور علايم باليني وجود ندارد. بطويکه عليرغم عدم گزارشدهي بسياري از کشورها ساليانه نزديک به 6 ميليون نفر در دنيا عليه هاري واکسينه شده حدود 000/500 نفر با فجيع ترين وضعي در اثر اين بيماري جان ميسپارند.

وضعيت بيماري در ايران:
درکشور ما هم مشکل هاري وحشي و هم گرفتار هاري اهلي ميباشيم. هاري حيواني به صورت آندميک در تمام استانهاي کشور کم و بيش وجود دارد اما در مناطق جنگي و کوهستاني شيوع آن بيشتر است. مخازن هاري وحشي در نقاط کوهستاني گرگ و روباه ميباشد. مخازن هاري شهري معمولاً سگهاي ولگرد و در موارد کمي گربهها هستند. ضمناً هر ساله تعداد زيادي از دامهاي اهلي در اثر ابتلاي به هاري تلف شده و زيان هاي اقتصادي فراواني را بوجود مي آورند.


عامل بيماري:
ويروسي است نوروتروپ که از گروه رابدوويروسها، ويروس هاري در حرارت 50 درجه سانتيگراد در عرض 15 دقيقه و در حرارت 60 درجه سانتيگراد در عرض 35 ثانيه و در حرارت 100 درجه سانتيگراد در عرض چند ثانبه ازبين ميرود. بنابر اين براي ضد عفوني کردن وسايل آْلوده کافي است چند دقيقه آنها را بجوشانند، فنل، الکل، و فرمل سريعاً ويروس را از بين ميبرند.


راههاي سرايت بيماري:
1. راه گاز گرفتن: اصلي ترين راه (درگربه سانان از طريق کشيدن پنجول نيز ممكن است).
2. راه پوست: بيماري هاري از راه پوست سالم قابل سرايت نيست ولي اگر کوچکترين خراش يا زخمي در جلد وجود داشته باشد قابل انتقال خواهد بود.
3. راه مخاط: امكان پذير است، بنابر اين سگ ها و گربه هاي به ظاهر سالم در اواخر دوره کمون بيماري، مي توانند از طريق ليسيدن لب و چشم و بيني کودکاني که با آنها بازي مي کنند صاحبان خود را به بيماري هاري مبتلا نمايند.
4. راه تنفس: امکان پذير است (خصوصاً در غارهايي که خفاش آلوده زندگي مي کند).
5. انتقال از راه دستگاه گوارش: بعيد است ولي حيوانات گوشتخوار ممکن است بندرت از خوردن لاشه حيوانات تلف شده از بيماري هاري به اين بيماري مبتلا شوند. ضمناً بايستي از خوردن گوشت و ساير فراوردههاي دامهاي مبتلا به هاري خودداري شود.
6. انتقال از راه جفت: بعيد نيست.
7. انتقال از طريق وسايل آلوده: بعيد است (چون ويروس هاري بيهوازي است).
8. انتقال بيماري از انسان به انسان: در موارد نادر.


هاري در حيوانات:
کليه حيوانات خونگرم، پستاندار اهلي و وحشي اعم از گوشتخوار، علفخوار، پرندگان، خفاشها نسبت به بيماري هاري حساس هستند که اين تعداد ميزبانهاي مختلف موجب گسترش وسيع بيماري شده است. مسئله هاري شهري در ايران بيشتر مربوط به سگ و در موارد کمي گربه و ساير حيوانات است.

علائم بيماري در حيوانات:
دوره نهفتگي در سگ و گربه معمولاً 3 ـ 2 هفته و گاهي چند ماه است. در حيوانات ديگر دوره کمون بر حسب نوع حيوان فرق ميكند و در غير گوشتخواران طولاني تر از گوشتخواران ميباشد. نكته جالبي كه بايد به آن اهميت داده شود اين است كه در سگ و گربه 3 تا 10 روز قبل از علائم باليني ( بندرت بيشتر از 3 روز ) ويروس در بزاق حيوان وجود دارد و مي تواند بيماري را انتقال دهد. به عبارت ديگر اگر سگ و گربه در زمان گزش آلوده به هاري باشند علائم باليني حداكثر 5 تا 8 روز بعد در حيوان ظاهر خواهد شد. خوشبختانه با بررسيهايي كه توسط كارشناسان انستيتو پاستور ايران در نقاط مختلف كشور بر روي خفاش ها به عمل آمده تا كنون مورد مثبتي مشاهده نشده است.

علائم بيماري در حيوان:
اولين علامت بيماري در رفتار و عادات حيوان مي باشد، بطوريكه يا:

بيش از اندازه به صاحب خود انس و الفت پيدا مي كند و مثل اينكه از او استعانت مي طلبد يا

عصباني و بد خو گرديده غذاي خود را بخوبي نمي خورد.

پيشرفت بيماري در موارد كمي به صورت فلجي (هاري ساكت) در آمده حيوان به گوشه اي پناه برده ابتدا دست ها سپس پاها و بعد ساير اندام ها فلج شده و در اثر فلج دستگاه تنفس تلف مي شود.

ولي در بيشتر مواقع پس از گذشت دوره تغيير رفتار، حيوان پريشان و مضطرب و كم كم به صورت وحشي و درنده در آمده به گاز گرفتن سنگ و چوب و اشيا مختلف پرداخته و خانه خود را ترك و بدون مقصد به هر جا مي رود و به هر كس و هر حيوان كه سر راه او باشد حمله ميكند، پس از مدتي در اثر دوندگي زياد و گرسنگي و تشنگي به علت عدم امكان بلع كف از دهانش سرازير شده و مرتباَ به زمين ميخورد، صداي پارس حيوان خشن و ناموزون و بريده و حالت درندگي در چهره اش هويدا ميباشد. سگ ها اغلب به وسيله مردم كشته ميشوند و اگر فرار كند بزودي در اثر فلج دستگاه تنفسي خواهد مرد. گربه پس از طي دوره كمون به محل تاريكي ميرود و اگر با چراغ به آن جا بروند به افراد حمله ميكند و در مورد هاري پنجه هاي گربه مثل دندان سگ يا گرگ عمل ميكند زيرا گربه دائماَ مشغول ليسيدن پنجه هايش ميباشد و مرتب پنجه ها آلوده به بزاق ميشوند و موقع پنجه كشيدن بر روي دست و پا يا صورت انسان بيماري را ا ز راه خراش انتقال ميدهد.

در حيوانات نشخوار كننده علائم هاري متفاوت است ولي همگي مشكلاتي از نظر بلع پيدا ميكنند و آب و كف از دهانشان سرازير مي شود. در چنين مواردي به هيچوجه نبايد دست را داخل دهان حيوان كرد.

در روباهها گاهي دوره كمون طولاني شده و در اين مدت به صورت ناقل سالم در ميآيند. در خفاشها نيز چنين است و گاهي دوره كمون تا يك فصل طول مي كشد و در تمام اين مدت حتي بدون اينكه داراي تيتر آنتي بادي باشند بيماري را انتقال ميدهند. مقدار بزاقي كه گرگ دفع ميكند خيلي بيشتر از سگ ميباشد. ضمناَ در يك بررسي سگي كه با ويروس نوع اتيوپپي آلوده شده بود پس از ظهور علائم باليني به تدريج بهبودي يافته و به تناوب مدت 305 روز ويروس رادر بزاق خود داشته. پس امكان ناقل سالم بودن در سگ هم وجود دارد.



علائم بيماري در انسان:
بيماري در انسان داراي 4 مرحله است كه عبارتند از:
الف) دوره كمون بيماري: بين 2 تا 8 هفته و گاهي كمتر تا 5 روز و به طور نادر تا 1 سال و بيشتر.

عوامل موثر در دوره كمون:
فاصله محل گاز گرفتگي تامغز: هر چه اين فاصله كمتر باشد بيماري زودتر ظاهر خواهد شد.
وسعت جراحات: هر چه وسعت جراحات بيشتر باشد انتشار ويروس بيشتر و دوره كمون كوتاه تر خواهد بود.
نوع حيوان مهاجم: گاز گرفتگي به وسيله حيوانات وحشي خصوصاَ گرگ خطرناك و سريع الانتشارتر از گزش حيوانات اهلي است.
كيفيت محل گاز گرفتگي: گاز گرفتگيهايي كه از روي لباس انجام گيرد دوره كمون بيشتري از موارد مشابه در نقاط عريان بدن را خواهد داشت.

سن: در بچه ها دوره كمون كوتاه تر از بزرگسالان مي باشد.
عوامل ديگر: عوامل ديگري مثل حدت ويروس و راه ورود ويروس در دوره كمون بيماري موثرند(اگر ويروس ا زراه تنفس وارد شوند دوره كمون كوتاهتري خواهد داشت).


ب) دوره مقدماتي بيماري: اين دوره 2 تا 3 روز قبل از ظهور علائم اصلي بيماري بوده و دو تا سه روز و گاهاَ يك هفته تا ده روز بطول مي انجامد.
نشانه هاي مهم اين دوره:

خستگي، بياشتهايي، افسردگي، بيقراري، تفاندازي، سوزش و خارش و گاهي درد محل گزيدگي، هيجان، تحريك پذيري، بيخوابي، تب و دردهاي شكمي.



ج) دوره بر انگيختگي(مهم ترين علائم):
تحريك پذيري شديد، بيمار در اثر كوچكترين صدا يا نور يا ساير محركها به شدت متشنج شده و دچار انقباضات شديد عضلاني شده، خود را به در و ديوار زده و اطراف دهان را كف ميپوشاند.

عطش، بيمار عطش فراوان داشته ولي به علت انقباض عضلات گلو قادر به نوشيدن آب نميباشد و هنگام نوشيدن عق ميزند و احساس خفگي مينمايد.

هيدروفوبي، بيمار باديدن يا شنيدن صداي آب به شدت تحريك ميگردد.

آئروفوبي، عبور هوا از روي صورت نيز باعث تحريك بيمار مي شود.

نكته: انسان هار بطور كلي نسبت به تمام محرك هاي فيزيكي، شيميايي، حسي، بويايي عكس العمل شديد نشان ميدهد ولي اين عكس العمل ها و رفتارهاي تهاجمي 1 تا 5 دقيقه بيشتر طول نكشيده و در فواصل پيدايش آنها بيمار خسته و كوفته، آرام و بيحال بر روي تخت يا زمين ميافتد.

صداي بيمار خشن، لبها برگشته، نگاه او ثابت و متحير و مردمك چشم متسع و اشك از چشمان وي سرازير مي شود، گاهي حالت لوچي ظاهر مي گردد.

غالباَ استفراغ شديد و خون آلود وجود دارد.

قدرت تكلم از بيمار سلب شده صدائي شبيه به صداي حيوان مهاجم از خود در ميآورد.

درجه حرارت بدن كمي بالا مي رود و ندرتاَ به 40 درجه مي رسد، عرق در ابتداي بيماري زياد است ولي به تدريج كم ميشود.

د) دوره اغماء: بيمار به تدريج با افزايش و تشديد انقباضات عضلاني و نخوردن غذا و نياشاميدن آب ناتوان و فرسوده شده و در اثر انقباضات شديد عضله قلب و بالاخره فلج دستگاه تنفسي فوت مينمايد. ضمناَ نوع فلج در بيمار هار از نوع بالارونده و قرينه ميباشد به همين جهت گاهي با بيماري گيلن باره اشتباه مي شود. نكته جالب اينكه از ابتدا تا انتهاي بيماري هوش و هواس بيمار پابرجا بوده و به اطرافيان خود با ايما و اشاره توصيه مي كند كه به او نزديك نشوند و اين يك معيار تشخيص براي پزشك معالج ميباشد.



هـ) مرحله مرگ.
تشخيص هاري
مورد مظنون (Suspected): هر نوع تماس مشكوك انسان با بزاق حيوان (تا مدت حداكثر 14 روز در گوشتخواران و 3 الي 4 ماه در علفخواران) به عنوان حيوان گاز گرفتگي و مشكوك به هاري بوده بايستي ثبت و گزارش گردند.

تشخيص محتمل (Probable): بروز علائم باليني آنسفالو ميليت (ترشح بزاق، سر درد، هيدروفوبي، فتوفوبي و...) با توجه به سابقه بيمار (تماس با بزاق حيوان و يا گزش).

تشخيص قطعي (Define): جداكردن ويروس از مغز و يا بزاق و يا پوست ناحيه گردن و يا مشاهده اجسام نگري درسلولهاي عصبي مغز.

تشخيص هاري در انسان:
الف) قبل از بروز علائم:

1. تشخيص هاري در حيوان مهاجم بوسيله دكتر دامپزشك.
2. تحت مراقبت قرار دادن سگ گزنده به مدت 10 روز تمام، و اگر تا روز تزريق نوبت چهارم واكسن(روز چهاردهم) سگ زنده ماند مسلماَ هار نيست و بايد از ادامه واكسيناسيون شخص گزيده شده خودداري شود.
3. نمونه برداري از بافت مغز با استفاد ه از كيت هاي مخصوص نمونه برداري.

ب) بعد از ظهور علائم و مرگ:
پس از ظهور علائم هاري و به منظور تشخيص قطعي بيماري در انسان پس از فوت ميبايستي مراتب تلفني با بخش هاري و به منظور نمونه برداري (اتوپسي) اعلام و هماهنگي و اقدام لازم بعمل آيد.


درمان:
هر چند بيمار مبتلا به هاري پس از ظهور علائم باليني قاعدتاَ محكوم به مرگ ميباشد ولي بدليل اينكه سه مورد بهبودي از بيماري در انسان و موارد بيشتري در حيوانات گزارش شده است. بيمار را بايد تحت مراقبت­هاي ويژه قرار داد به اين ترتيب كه او را در يك اطاق كم نور در محلي بي سر و صدا و ساكت و آرام بستري نموده اقدامات زير را انجام داد:

تامين تعادل الكتروليتي.

تزريق داروهاي آرامبخش و ضد تشنج.

تزريق آنتي بيوتيك در صورت وجود عفونت.

ساكشن مواد ترشحي از ريه و باز نگهداشتن راههاي تنفسي و در صورت امكان استفاد ه از دستگاه ريه مكانيكي.


نكته: افرادي كه از بيماران هار مراقبت مي نمايند بايد قبلاَ بر عليه بيماري هاري واكسينه شده باشند و در تمام مدت تماس از ماسك، دستكش، عينك و گان استفاده نمايند. ضمناَ تمام كساني كه با بيمار هار تماس مخاطي داشته يا در معرض تماس با بزاق و تراوشات دهان بيمار قرار گرفتهاند علي الخصوص كه داراي زخم باز يا ترك خوردگي در دست و پا باشند اگر قبلاَ واكسينه نشده اند بايد يكدوره كامل واكسن (پنج نوبت) تزريق نمايند.


اقدامات درمان پيشگيري در مورد افراد حيوان گزيده:

افرادي كه مورد گاز گرفتگي حيوانات قرار ميگيرند اگر بلافاصله و در اسرع وقت به مراكز درمان پيشگيري مراجعه و تحت اقدامات درمان پيشگيري قرار گيرند ميتوان از ابتلاي به بيماري هاري در آنها جلوگيري كرد.


اين اقدامات عبارتند از:
1. زدودن و خارج ساختن ويروس هاري از محل زخم:
مهم ترين قسمت پيشگيري از هاري ( تا 50% ) رعايت كامل همين نكته است، براي اين كار لابلاي زخم را با آب تميز و صابون (با استفاد ه از برس) حداقل به مدت 5 تا 10 دقيقه عميقاَ شستشو و در جريان آب روان قرار دهيد.

2. خارج کردن کف صابون از لابلاي زخم:
با استفاده از شيلنک آب يا پيستوله آب پاش و بوسيله برس، زيرا باقي ماندن صابون بعضي مواد ضد عفوني کننده را که بدنبال شستشو مورد استفاده قرار خواهد گرفت خنثي ميکند.

3. قطع کامل قسمت هاي له شده و نکروزه.
4. ضد عفوني زخم با الکل 4 تا 70 درجه يا محلول بتادين 1% يا ساير مواد ضد عفوني کننده.
5. زخم حيوان گزيدگي را نبايد بخيه زد، چون ويروس هاري بيهوازي بوده و در مقابل نور و اکسيژن هوا خاصيت حياتي خود را از دست ميدهد. البته در مورد زخمهاي بسيار عميق که شريانهاي خونريزي دهنده دارند استثنائاً ميتوان شريان را بخيه زد که در اين صورت ميبايستي مقداري سرم ضد هاري را در داخل زخم انفيلتره نمود.

6. تزريق سرم ضد هاري:
بخصوص در گزش توسط حيوانات وحشي، متواري شدن حيوان مهاجم، زخمهاي عميق و متعدد بويژه در ناحيه سر و صورت و گردن يا نوک انگشتان (20 واحد به ازاي هر کيلو گرم وزن، نصف آن در عضله و نصف ديگر در داخل و اطراف جراحت، اگر بيش از 5 ميلي ليتر باشد در دو محل جداگانه تزريق گردد).

7. تزريق واکسن ضد هاري:
در پنج نوبت در روز هاي 0 ـ 3 ـ 7 ـ 14 ـ 30 ( + 90 ) حتماً در عضله دلتوئيد، در اطفال کمتر از 2 سال در ناحيه فوقاني جانبي ران (10 ـ 7 روز بعد از واکسيناسيون آنتي بادي در بدن شخص ظاهر مي شود).

نكته : در افراد زير دز اوليه واكسن 2 به برابر افزايش مي يابد: بيماري مزمن (نظير سيروز كبدي)، نقص ايمني مادر زادي يا ابتلا به ايدز، مصرف كورتيكو استروئيد ها و داروهاي ضد مالاريا، فقر غذايي، مراجعه با تاخير (48 ساعت يا بيشتر)، در افراديكه تزريق واكسن و سرم لازم باشد ولي سرم در دسترس نباشد.

عوارض واکسن: ندرتاً سرخي و تورم ناحيه تزريق، تورم غدد لنفاوي مجاور و گاهي سردرد، سرگيجه، تهوع، درد هاي عضلاني، خارش و کهير (که با مصرف آنتي هيستامين و کورتون و اپينفرين برطرف خواهد شد) آنسفاليت ، بسيار ندرتاً 4 ـ 1 هفته بعد از واکسيناسيون.


8. تزريق سرم و واکسن ضد کزاز.
9. آنتي بيوتيک تراپي: به منظور پيشگيري از عفونتهاي ثانويه (پنيسيلين، آموکسيسيلين، سفالکسين) به مدت 10 ـ 7 روز.
10. تحت مراقبت قرار دادن حيوان مهاجم:

به مدت 10 روز، اگر حيوان تلف شد واکسيناسيون تا آخر ادامه مي يابد، و اگر سالم بود حيوان مسلماً هار نيست و ادامه واکسيناسيون لازم نيست.

11. نمونه برداري از حيوان مهاجم مشکوک.

برنامة كنترل و پيشگيري در سطح مراكز بهداشتي درماني:

1. آموزش مردم در زمينة اهميت بيماري، راههاي سرايت و راههاي جلوگيري از ابتلا به بيماري.
2. ايجاد هماهنگي بين واحدهاي مختلف مستقر در سطح منطقه از قبيل شهرداري، دامپزشكي، محيط زيست، بخشداري و... جهت اقدامات مربوط به بهسازي محيط و جمع آوري و دفن صحيح زباله و جمع آوري سگهاي ولگرد و ...
3. جلب همكاري و مشاركت مردم در زمينة جمع آوري و دفن صحيح زباله.
4. آموزش دامداران و روستائيان در زمينة همكاري با مسئولين دامپزشكي جهت شناسايي و قلاده زدن و واكسيناسيون سگهاي خانگي و گله عليه هاري.
5. آموزش دامداران در زمينة عدم كشتارهاي غير مجاز.